درست فهمیدن نکات کلیدی در قرآن کریم

درست فهمیدن نکات کلیدی در قرآن کریم (قسمت  اول)

در دین اسلام برای داشتن عقیده صحیح باید قرآن را درست فهمید و تفسیر کرد. هر چه که باید به آن ایمان داشته باشیم در قرآن کریم آمده است. مسأله توحید، نبوت، معاد، امتحان بودن این دنیا، وجود فرشتگان … در قرآن کریم بیان شده است. مسأله قدر و قضی الهی هم به وضوح در قرآن مطرح شده است. اما با این وجود عقائد ناصحیح در باره آن بین مسلمین حاکم است. یکی از افعالی که نادرست فهمیده شده  و عقیده ناصحیح در پی داشته،  فعل ” شاء ” است که از “الشیء ” گرفته شده است.  مصدر در معنی با فعل هیچ فرقی ندارد. فرق مصدر و فعل  فقط در آن است که در فعل زمان مطرح است  و در مصدر نیست. معنی “شیء”  “چیز” است. پس معنی شاء هم “شی شده است” یا “تحقق یافتن” است. شیء به معنی تکوین است و شاء، کوَّن است. اما به اشتباه آن را به معنی “اراده” یکی می دانند. علت آن هم در این است که مصدر میمی در شاء مشيئة است و به آن معنی اشتباه “اراده” در کتب عقائد و تفاسیر داده شده است. از این مصدر میمی معنی فعل شاء را می گیرند و آن را “اراد”  یعنی “خواسته” می پندارند. تعارضاتی هم در بین آیات قرآنی مربوط به قدر و اراده الهی از این جا نشئت گرفته است. لذا آیاتی که در آن “فَيُضِلُّ اللّهُ مَن يَشَاءُ وَيَهْدِي مَن يَشَاءُ ” آمده، طبق این دیدگاه خدا هر كه را بخواهد بى‏راه مى‏گذارد و هر كه را بخواهد هدايت مى‏كند” ترجمه شده است. و این گونه ترجمه ها در همه زبان ها از جمله،  در فارسی هم با عین  اشتباه دیده می شود. برای توجیه چنین آیات دلائل می آورند تا معنی تفسیر منجر به  اعتقاد به جبر نشود. اما راه درست این است که واژه ها تک تک درست فهمیده و بعد از آن به تفسیر پرداخته شود. به عنوان یک نمونه آیه ذیل را ترجمه می کنیم:

وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللّهُ مَن يَشَاءُ وَيَهْدِي مَن يَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ [1]

و ما هيچ پيامبرى را جز به زبان قومش نفرستاديم تا [حقايق را] براى آنان بيان كند پس خدا هر كه را که بى‏راه را ترجیه داده به  ضلالت مى‏گذارد و هر كه را که هدایت را ترجیه داده  هدايت مى‏كند و اوست ارجمند حكيم

اگر آن معنی را که اکثر ترجمه کردند بپذیریم (شاء را خواست ترجمه کنیم ) معنی کلا عوض خواهد شد و در این صورت مشرکین که می گفتند “اگر خدا می خواست به آن شرک نمی ورزیدیم” حق داشتند که اعتراض کنند:

وَقَالَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللّهُ مَا عَبَدْنَا مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ نَّحْنُ وَلا آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن دُونِهِ مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِينُ *

و كسانى كه شرك ورزيدند گفتند اگر خدا اذن نمی داد نه ما و نه پدرانمان هيچ چيزى را غير از او نمى‏پرستيديم و بدون [حكم] او چيزى را حرام نمى‏شمرديم پيش از آنان [نيز] چنين رفتار كردند و[لى] آيا جز ابلاغ آشكار بر پيامبران [وظيفه‏اى] است

 اگر آیه را مثل اکثر ترجمه کنیم و پس مشرکان حق داشنتد که اعتراض کنند. چرا که  آیه “یهدی من یشاء و یضل من یشاء” را به معنی هر کسی را بخواهد هدایت و کسی را بخواهد اضلال کند همین خواهد شد. و انگار مشرکان چون خدا نخواست هدایت نیافتند و گناهی هم ندارند. اما این مطلب اصلا درست نیست، مگر می شود خداوند هدایت کسی را نخواسته باشد؟! خداوند اشتباه بودن آن را در آیه ذیل بیان می کند:

وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولًا أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم مَّنْ هَدَى اللّهُ وَمِنْهُم مَّنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ فَسِيرُواْ فِي الأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ [2]

        و در حقيقت در ميان هر امتى فرستاده‏اى برانگيختيم [تا بگويد] خدا را بپرستيد و از طاغوت [=فريبگر] بپرهيزيد پس از ايشان كسى است كه خدا [او را] هدايت كرده و از ايشان كسى است كه گمراهى بر او سزاوار است بنابراين در زمين بگرديد و ببينيد فرجام تكذيب‏كنندگان چگونه بوده است

خلاصه مطلب: اگر واژه های قرآن را صحیح معنی نکنیم، هر چه با تدبر هم بخوانیم، نمی توانیم از بن بستی که پیش می آید، بیرون بیاییم.” شاء”  الهی هم از جمله واژه های مهم و کلیدی است که مصدر میمی آن مشیئة در هیچ جای قرآن نیامده است، اما چون متکلمان آن را به معنی “اراده” قبول کردند، انشاقات آن فعل “شاء” و “یشاء” هم به معنی اراده ترجمه شده و موجب اغتشاش فکری در فهم قرآن کریم شده است.