دين وفطرت
«سست ترین خانه»

«سست ترین خانه»

«سست ترین خانه»

خداوند با گفتن «همانا سست ترین خانه ها خانه ی عنکبوت است» به دنبال رساندن چه مقصودی است؟

مقدمه

قرآن کریم برای به کار انداختن قابلیت های ذهنی انسان پایان بسیاری از آیات را به جملاتی از این دست ختم می­کند: «آیا هیچ عقل خود را به کار می اندازید؟»، «آیا هیچ می اندیشید؟»، «آیا کسی هست که بیاندیشد؟»، «آیا کسی درس عبرت می گیرد؟». برای نیل به این مقصود هر از گاهی نمونه ها، مثال ها و مجازهایی را ذکر می کند: «درس عبرتی هست برای آنهایی که عقل خود را به کار می اندازند»، «درس هایی است برای قومی که می اندیشند»، «آنها چشمانی دارند ولی بصیرت ندارند، گوش هایی دارند ولی نمی شنوند».

یکی از نمونه های از این دست همان است که شما به آن اشاره نموده اید. خداوند متعال در آیه ی 41 سوره ی عنکبوت می فرماید:

مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا ۖ وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ ۖ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ

« داستان كسانى كه غير از خدا دوستانى اختيار كرده‏ اند همچون عنكبوت است كه خانه‏ اى براى خويش ساخته و در حقيقت اگر مى‏ دانستند سست‏ ترين خانه ‏ها همان خانه عنكبوت است»

مقصود خداوند متعال از گفتن «سست ترین خانه­ها» در این آیه چیست؟

آیا منظور خداوند از بیان این موضوع اشاره به این است که خانه­ی عنکبوت به راحتی تخریب می­شود و یا منظور دیگری دارد؟

تور عنکبوت

وقتی سخن از خانه ی عنکبوت می رود آن چه در وهله ی نخست به خاطر انسان خطور می­کند تور عنکبوت است که در جنگل ها و خانه ها می بینیم. بله درست است، از آنجا که ای تورها محکم بافته نشده اند می­توانیم آن را به راحتی پاره کنیم و اگر جانوران بزرگ به این تور برخورد کنند پاره خواهد شد. علی رغم این موضوع، خداوند متعال وقتی به خانه­ی عنکبوت اشاره می کند، هیچ اشاره ای به تار و پود آن و یا نخی که در بافتن آن استفاده شده است نمی نماید.

علاوه بر این، عنکبوت در داخل توری که بافته است زندگی نمی­کند. لانه ای عنکبوت در جایی دور از توری که بافته است قرار دارد. عنکبوت تنها با یک تار خانه­ی خود را به توری که بافته است متصل می­کند. وقتی شکاری به تور عنکبوت می­افتد با تکان خوردن این تار عنکبوت از آن خبر می­گیرد. این بدان معنی است که توری که عنکبوت بافته است خانه­ی عنکبوت نیست بلکه تله ی عنکبوت است.

اگر عنکبوت در داخل توری که بافته است زندگی کند، قدر مسلم این است که این تور عنکبوت را در قبال باد، باران، حیوانات دیگر و هر گونه آفت دیگری حفظ نخواهد کرد.

این تور و یا تله را عنکبوت صرفاً برای رسیدن به آمال و اهداف خود بافته است. او بر اساس علمی که خداوند در نهاد او ودیعه گذاشته است با استفاده از بهترین اصول مهندسی این تله را می بافد. تله ی عنکبوت ویژگی های مخصوص به خود را دارا است. برای نمونه، برای آن که در اثر باد یا باران از بین نرود بین تار و پودهای آن فواصل معینی در نظر گرفته شده است. در صورتی که این فضاهای خالی در تار عنکبوت این فضاهای خالی نباشد، با وزیدن نخستین باد این تور از بین می­رفت. به عبارت دیگر فضاهای خالی آن برای جلوگیری از آسیب رسیدن به آن در نظر گرفته شده است.

کوتاه سخن این که، توری که عنکبوت بافته است صرفاً برای شکار بافته و کاربرد شکار دارد و خانه­ای نیست که عنکبوت برای زندگی خود بافته باشد.

آن چه عنکبوت با ترشحات خود به عنوان تور می بافد در مقایسه با خانه ای که خود عنکبوت در آن زندگی می کند به مراتب محکم تر است. به خاطر استحکامی که تور عنکبوت دارد اعراب به آن «فولاذ» می گویند که همان «فولاد» است.

عنکبوت خانه ی خود را کجا می سازد؟

عنکبوت می تواند هر جا که بخواهد زندگی کند. خانه ی عنکبوت ممکن است در زیر زمین، زیر آب، روی کوه یا درخت و یا داخل خانه و یا هر جای دیگر باشد. بدین معنی که تله ای که عنکبوت بافته جدا و خانه ی او نیز جدا از آن است. برخی از عنکبوت ها اصلاً تور نمی بافند.

آن چه در تفاسیر در باره ی خانه ی عنکبوت و این آیه بیان شده است

وقتی در این ارتباط تفاسیر را بررسی می کنیم تقریباً می بینیم تمامی مفسرین یک تفسیر ارائه نموده اند. برای نمونه ماوردی می گوید: « مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاء كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا» یعنی مثل کسانی که به غیر از خداوند کسی را برای خود ولی انتخاب می کنند مانند مثل کسانی است که خانه ای مانند خانه ی عنکبوت را بنا نهاده باشند» که این بدان معنی است که: خدا را فراموش کرده و از سنگ، بوته و درخت برای خود اله بر می گزیند و آن را می پرستند.

در بخش دیگر آیه نیز آمده است « وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ ۖ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ  » «عنکبوت برای خود خانه ای بنا نهاده است، هماناا سست ترین خانه ها خانه ی عنکبوت است. ای کاش این را می فهمیدند!» که در تفسیر آن مفسرین می گویند: یعنی مثل کسانی که به بوته ها ستایش می کنند مانند مثل عنکبوتی است که خانه ای بنا می نهند که هیچ فایده ای برای خودشان ندارد. درست مانند خانه ی عنکبوت که هیچ فایده ای برای خود آن ندارد، ستایشی که مشرکین می کنند نیز فایده ای برای خود آن ندارد [1].

تقریباً تمامی مفسرین متفق القول می گویند: «آن چه در این آیه به آن به عنوان «اولیا» اطلاق شده همان بت است؛ و مراد از خانه ی عنکبوت هم همان توری است که عنکبوت می بافد. درست مانند آن که خانه ی عنکبوت در مقایسه با خانه های دیگر ضعیف ترین خانه ها است، ستایش مشرکین به بت ها و اله های دیگر ضعیف ترین اله ها است. خانه ی عنکبوت نمی تواند عنکبوت را در قبال سرما و گرما محافظت نماید. درست مانند آن چه خانه ی عنکبوت فایده ای برای آن ندارد، ستایش غیر خداوند نیز هیچ فایده ای برای مشرکین نخواهد داشت.» [2].

در حالی که وقتی آیات مربوط به اولیا را در کنار هم بررسی می کنیم به این نتیجه می رسیم که مطابق تفسیر مفسران مراد از اولیا بت، سنگ و چوب نیست بلکه مراد همان انسان ها است. مشرکین این انسان ها را به خدا نزدیک فرض کرده و بدین جهت آنها را قدرتمند فرض کرده و به عنوان مدافع خود در قبال خداوند فرض کرده و آنها را منجی خود فرض کرده و آنها را بین خود و خدای خود قرار داده و حتی بیش از خداوند به آنها اهمیت می دهند.

مشرکین بین خود و خدای خود «اولیا» را قرار می دهند و نمی توانند درک کنند که همانها در آخرت بزرگترین رقیبشان شده و تمامی آرزوهایشان به باد خواهد رفت. آنها را که در دنیا  به عنوان اولیای خود برگزیده اند در اصل بزرگترین دشمنانشان بوده اند. قرآن نمونه هایی از نحوه ی باور آنها را ارائه کرده است. [3]

آن چه در بالا به آن اشاره کردیم، یعنی خانه ی عنکبوت، نمونه ای بارز از آنها است:

بیایید ببینیم مقصود خداوند از ذکر «اوهن البیوت = سست ترین خانه ها» در این آیه چه بوده است:

کسانی که در عرصه ی جانورشناسی فعالیت می کنند زندگی عنکبوت را بسیار جالب و مملو از حکایت های مغشوش می دانند. به قول آنها در زندگی خانوادگی این جانور یک بحران جاری است و مملو از بی اعتمادی است. با توجه به مناقشات خانوادگی در خانواده عنکبوت ها شانس زنده ماندنشان بسیار پایین است. از دشمنان بیرونی که بگذریم عنکبوت ها باید با اعضای خانواده ی خود نیز برای بقا مبارزه کنند. وضعیت و شرایط زندگی میان عنکبوت ها به شرح زیر است:

پیش از هر چیزی، وقتی یک ماده با نر جفت گیری می کند پس از جفت گیری نر خود را می خورد. وقتی ماده بچه ها را به دنیا می آورد این بچه ها برای بقا با همدیگر مبارزه می کنند. بدین معنی که بدون آن که دشمن خارجی مداخله کند آنها همدیگر را خورده و از بین می برند. این بچه ها آنقدر همدیگر را می خورند که فقط یک بچه زنده بماند. در صورتی که مادر گرسنه بماند فرزند خود را می خورد.

می توانیم نتیجه بگیریم که منظور آیه تور عنکبوت نیست بلکه به طریق اولی قرآن اشاره به وضعیت داخل خانواده ی یک عنکبوت دارد که تا چه فضای بی اعتمادی، روابط ضعیف میان اعضای خانواده و موارد منفی مانند آن بر این خانواده حاکم است و فضای خانواده آکنده از نزاع برای بقا است. وقتی آیه سخن از «اوهن = سست ترین» می کند مقصود سست بودن روابط اجتماعی و عاطفی است. این ضعف در داخل خانه عنکبوت بسیار دهشتناک تر از هر جای دیگر است.

خلاصه این که قرآن با بیان این مثال در خصوص مشرکین نشان می دهد که آیات الهی تا چه اندازه از نقطه نظر ادبی مستحکم و سرشار از حکمت است و تا چه اندازه پربار و پر معنی است. در نهایت آیه این گونه به پایان می رسدک

«لو کانوا یعلمون»

«…. کاش اینها را می دانستند».

مؤلف: پروفسور دکتر عبدالله جهانی

مترجم: هاشم آلابد؛ علی رضایف

[1] تفسیر آیه مربوطه در ماوردی، «کتاب النکت والعیون»

[2] تفسیر آیه ی مورد نظر توسط طبری، «جامع البیان»؛ ابن کثیر، «تفسیر قرآن العظیم»؛ قرطبی، «جمیل الاحکام»،

[3] اگر بخواهیم نمونه ای از قرآن بیاوریم: « اينان كسانى هستند كه در آخرت جز آتش برايشان نخواهد بود و آنچه در آنجا كرده‏اند به هدر رفته و آنچه انجام مى‏داده‏اند باطل گرديده است» (سوره هود / آیه 16)

« و (کسانی که بین خود و خدای خود ولی قرار می دهند) مى‏گويند پروردگارا ما رؤسا و بزرگتران خويش را اطاعت كرديم و ما را از راه به در كردند* پروردگارا آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان كن لعنتى بزرگ. (سوره احزاب / آیات 67 – 68)

مارا از مدیای مجازی متوانید دنبال بکنید