سؤال:
تا چه سنی والدین (بهویژه پدر) از نظر شرعی موظف به سرپرستی فرزندان خود و تأمین هزینههای آنان هستند؟
پاسخ:
والدین موظفاند تا زمان بلوغ و رشد (توانایی تکیه بر خود) نفقه و سرپرستی کودک را بر عهده داشته باشند. رشد، نقطه پایان تعهد مستقیم پدر نسبت به نفقه محسوب میشود.
قاعده کلی این است که مسئولیت پدر در قبال نفقه و سرپرستی تنها به سن وابسته نیست، بلکه به توانایی و نیاز بستگی دارد. و اصل این حکم، سخن خداوند متعال است:
﴿وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾ [البقرة: 233]
پس این آیه، نفقه را بر عهده پدر قرار داده و آن را به سنّ معیّنی مقیّد نکرده است، بلکه به عرف و نیاز وابسته دانسته است.
بنابراین، اگر فرزند به سبب بیماری یا ناتوانی جسمی قادر به کسب درآمد نباشد، والدین تا هر سنی که برسد و تا آنجا که توان دارند، به سرپرستی او ادامه داده و هزینههای او را تأمین میکنند.
اگر فرزند توانایی کار کردن و تکیه بر خود را به دست آورد، پدر دیگر از نظر شرعی موظف به پرداخت نفقه او نیست؛ زیرا خودِ او سزاوارتر به اداره زندگی خویش است، و نیز به این دلیل که الزام پدر به تأمین هزینههای او، وی را به فردی وابسته تبدیل میکند که پس از وفات یا ناتوانی پدر، قادر به اداره امور خود نخواهد بود.
ازاینرو خداوند متعال پدران را فرمان میدهد که راههای کسب روزی حلال را به فرزندان خود بیاموزند، و اگر پسر یتیم باشد، سرپرست او باید این وظیفه را به نمایندگی از پدرش انجام دهد. خداوند متعال میفرماید:
﴿وَابْتَلُوا الْيَتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ﴾ [النساء: 6]
مقصود از «ابتلاء» در اینجا، وارد کردن آنان به عرصه زندگی و آزمون عملی است؛ پس اگر از آنان حسنِ تدبیر و رفتار درست دیده شود، دیگر بر عهده ولی نیست مگر اینکه اموالشان را به آنان بازگرداند تا راه کسب و کار را بهطور مستقل و جدا از سرپرست خود ادامه دهند.
اینکه پدر پس از رسیدن فرزندان به رشد و توانایی کسب، دیگر ملزم به پرداخت نفقه آنان نیست، به معنای قطع رابطه همکاری و همیاری میان آنان نمیباشد؛ زیرا خداوند متعال مؤمنان توانگر را فرمان میدهد که به خویشاوندان خود رسیدگی کرده و در صورت نیاز، از نظر مالی به آنان کمک کنند، و بیتردید فرزندان در هنگام نیاز، از دیگران سزاوارترند. خداوند متعال میفرماید:
﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى﴾ [النحل: 90]
﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾ [الإسراء: 26]
و این، بر روش و رویکرد رحمت در درون خانواده کوچک یا خانواده گسترده دلالت دارد.
مسئولیت پدر نسبت به دختر چه زمانی پایان مییابد؟
در اینجا میان پسران و دختران تفاوت روشنی وجود دارد. نفقه دختر بر عهده پدر باقی میماند تا زمانی که ازدواج کند یا از نظر مالی مستقل شود (با کاری که او را کفایت کند یا از طریق ارث).
نفقه زن بر عهده کسی است که سرپرستی او را بر عهده دارد؛ پیش از ازدواج نفقهاش بر عهده پدر است و پس از ازدواج، حتی اگر ثروتمند باشد، بر عهده شوهر خواهد بود.
