سؤال:
حکم کار کردن بدون قرارداد استخدامی چیست؟ در کشوری که در آن زندگی می‌کنم، کارفرما موظف است با کارمندان قرارداد ببندد، ولی قانون در این حالت فقط کارفرما را مجازات می‌کند، نه کارمند. یعنی قانون، کارفرما را به‌خاطر عدم امضای قرارداد با کارمند مجرم می‌داند، ولی کار کردن کارمند بدون قرارداد را جرم نمی‌داند.
آیا اگر در چنین حالتی بدون قرارداد کار کنم گناهی بر من هست؟ چون گاهی اوقات، کارفرما چند ماه صبر می‌کند تا مطمئن شود که کارمند باقی می‌ماند، زیرا مراحل اداری طولانی هستند، و بنابراین در ابتدا با او قرارداد نمی‌بندد. در چنین شرایطی، وضعیت من چگونه است؟ متشکرم.
پاسخ:
در آغاز باید توضیح دهیم که راهنمایی قرآن درباره نوشتن قراردادها به معنای وجوب (الزام شرعی) نیست، بلکه توصیه و تشویق (استحباب) است؛ با هدف حفظ حقوق و کاهش اختلافاتی که به دلیل نبودِ ثبت و مستندات به‌وجود می‌آیند.
برخی قراردادها به صورت شفاهی هستند و نیاز به ثبت و مستندسازی ندارند، مانند معاملات نقدی و فوری (تجارت حاضره). چنان‌که خداوند متعال در آیه‌ای که به «آیه دین» معروف است و تمام قراردادها و توافقات را در بر می‌گیرد، می‌فرماید:
﴿وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَىٰ أَجَلِهِ، ذَٰلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَىٰ أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا﴾ البقرة (282)
و فرموده‌ی خداوند متعال پس از توصیه به ثبت و نوشتن بدهی‌ها:
﴿ذَٰلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَىٰ أَلَّا تَرْتَابُوا﴾
(سوره بقره، آیه 282)
یعنی: «این [نوشتن قراردادها] نزد خدا عادلانه‌تر، برای شهادت استوارتر، و برای این‌که دچار شک و تردید نشوید، مناسب‌تر است.»
این آیه نشان می‌دهد که فرمان به نوشتن قراردادها و اسناد مالی، جنبه‌ی توصیه‌ای و استحبابی دارد، نه الزام شرعی (وجوب).
و قراردادهایی که بر پایهٔ منفعت متقابل بنا شده‌اند، نوعی تجارت به شمار می‌آیند، مانند خرید و فروش کالاها و اشیاء.
بنابراین، وفاداری به همهٔ قراردادها – چه کتبی باشند و چه شفاهی – لازم است، و این در راستای فرمان الهی است که می‌فرماید:
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ﴾
(سوره مائده، آیه 1)
ترجمه: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به قراردادها (پیمان‌ها) وفادار باشید.»
این آیه نشان می‌دهد که اصل در معاملات، وفای به عهد است، نه صرفاً وجود سند مکتوب.
آنچه سؤال‌کننده‌ی گرامی بیان کرده، یک عرف پذیرفته‌شده در بسیاری از کشورهاست، که طی آن کارفرما کارمند را به مدت یک تا سه ماه، و نهایتاً تا شش ماه، به‌صورت آزمایشی به کار می‌گیرد تا عملکرد او را ارزیابی یا آموزش دهد، پیش از آن‌که با او قرارداد رسمی امضا کند.
در چنین حالتی، کارفرما موظف است حقوق کارمند یا کارگر را به‌طور کامل و بدون کم‌وکاست بپردازد؛ و این در راستای فرمایش خداوند متعال است:
﴿فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ﴾
(سوره بقره، آیه 283)
ترجمه: «اگر برخی از شما به برخی دیگر اعتماد کرد، آن‌کس که امانت‌دار شده است، باید امانت را (به‌درستی) ادا کند و از خدای خود پروا داشته باشد.»
این آیه بر لزوم ادای حقوق و حفظ امانت‌داری حتی در صورت نبود قرارداد مکتوب تأکید می‌کند.
اما در صورتی که کارفرما با نیرنگ و سوءاستفاده کارگری را بدون قرارداد استخدام کند، و پس از پایان دوره آزمایشی او را اخراج کرده و شخص دیگری را جایگزین نماید ـ تنها به‌خاطر بهره‌کشی و سوءاستفاده از نیاز مردم ـ این کار بی‌تردید حرام و ناپسند است.
از همین رو، خداوند متعال پس از فرمان به ادای امانت‌ها و حقوق، بلافاصله می‌فرماید:
﴿وَلَا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ ۚ وَمَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ﴾
(سوره بقره، آیه 283)
ترجمه: «و شهادت را کتمان نکنید؛ و هر کس آن را پنهان کند، قلبش گناه‌کار است، و خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.»
این بخش از آیه تأکیدی است بر لزوم پایبندی به عدالت، صداقت، و عدم خیانت در تعاملات، مخصوصاً در زمینه حقوق دیگران. بنابراین، رفتار کارفرمای متقلب از نظر شرعی گناه و خیانت در امانت به‌شمار می‌رود.
و در مورد سؤال‌کننده‌ی گرامی باید گفت: اگر بدون قرارداد کتبی کار کند، گناهی بر او نیست، اما لازم است که قانون کار کشور محل اشتغال خود را به‌دقت مطالعه کند تا بداند چه حقوق و وظایفی دارد.
همچنین، بر تمام کارکنان در چنین شرکت‌هایی واجب است که با احتیاط عمل کنند، از حقوق خود آگاه باشند، و اجازه ندهند کارفرمایان از آن‌ها سوءاستفاده کنند. این امر از طریق اصرار بر تنظیم قرارداد بلافاصله پس از پایان دوره‌ی آزمایشی و جلوگیری از هرگونه تعلل یا بهانه‌جویی از سوی کارفرما محقق می‌شود، تا مبادا مورد سوءاستفاده قرار گیرند و خود، ناآگاهانه یار و یاور ظالمان در ظلم به خویش شوند.
در واقع، ثبت و مستندسازی قراردادها، وسیله‌ای برای حمایت از کارمند و کارفرما هر دو است؛ ابزاری برای نظم‌دهی به محیط کار و افزایش بهره‌وری در سایه‌ی شفافیت، عدالت و اعتماد متقابل.
