پرسش:
واژه «نسخ» در قرآن کریم با چه معنایی به‌کار رفته است؟ و آیا ممکن است که واژه «نسخ» به معنای «بیان» نیز به‌کار رود؟
پاسخ:
واژه «نسخ» و مشتقات آن در چهار مورد از قرآن کریم به‌کار رفته است؛ سه مورد به صورت فعل و یک مورد به صورت اسم. در دو مورد از کاربردهایی که به صورت فعل آمده‌اند، به صیغه ثلاثی (نسخ) به‌کار رفته‌اند و در یک مورد به صیغه «استفعال» (استنسخ) استفاده شده است.
در یکی از دو موردی که به صیغه ثلاثی آمده، «نسخ» به معنای «حذف چیزی و جایگزین کردن آن با چیزی همانند یا بهتر از آن» است، و در مورد دیگر به معنای «حذف چیزی و جایگزین کردن آن با چیز دیگری» به‌کار رفته است.
در آیه ۱۰۶ سوره بقره، بیان شده است که آیه‌ای که نسخ یا فراموش (منسوخ یا منسی) می‌شود، با آیه‌ای همانند یا بهتر از آن جایگزین می‌شود:
«(مَا نَنسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا)»؛
و در آیه ۵۲ سوره حج، آمده است که شیاطین برای گمراه کردن پیامبران و رسولان در وحی آن‌ها وسوسه می‌کنند، و خداوند آنچه را شیطان القا می‌کند باطل می‌سازد:
«(أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ)».
بر اساس دو کاربرد پیشین می‌توان گفت که معنای این فعل (نسخ) دو وجه جدانشدنی دارد: «حذف چیزی و جایگزینی آن با چیز دیگر».
علاوه بر این، می‌توان نتیجه گرفت که چیزی که جایگزین مورد حذف‌شده می‌شود، ممکن است با آن متفاوت باشد، یا حتی ممکن است عین همان چیز باشد.
در حالت دوم، روشن است که حذف به معنای جایگزینی نسخه پیشین با نسخه بعدی است، که در اصل همان نسخه قبلی به شمار می‌رود.
عبارت «أَوْ مِثْلِهَا» در آیه ۱۰۶ سوره بقره نیز به همین نکته اشاره دارد.
علاوه بر این، اینکه معنای واژه در زبان (از نظر لغوی) به معنای رونوشت‌برداری از یک کتاب به مانند آن است، نیز این برداشت را تأیید می‌کند.
سومین موردی که واژه «نسخ» به صورت فعل در قرآن آمده، آیه ۲۹ سوره جاثیه است؛ جایی که فعل به معنای «ثبت و نگارش اعمال انسان‌ها» به‌کار رفته است:
(إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)
یعنی: «ما همواره آنچه را انجام می‌دادید، نسخه‌برداری می‌کردیم.»
اما علت استفاده از این فعل برای ثبت اعمال مردم در این آیه، آن است که این نوشته‌ها به‌طور پیوسته به‌روز می‌شوند.
به بیان دیگر، آنچه نوشته شده، پیوسته در حال تغییر و جایگزینی است، و چون نسخه‌برداری مداوم از اعمال انجام می‌گیرد، عملِ نسخ در جریان است.
و دلیل این برداشت، فرموده خداوند متعال است که:
﴿إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ ﴾ [هود: 114]
چهارمین موردی که واژه «نسخه» در قرآن آمده، آیه ۱۵۴ سوره اعراف است. در این آیه، پس از آنکه موسیٰ (ع) به خاطر شرک بنی‌اسرائیل و پرستش گوساله خشمگین شد، الواحی را که وحی در آن‌ها نوشته شده بود برداشت، و تصریح شد که آن‌ها حقّی برای پرهیزگاران هستند.
می‌توان گفت که اگر منظور از واژه «نسخة» در این آیه، همان الواحی باشد که موسیٰ (ع) دریافت کرده، استفاده از واژه «نسخه» برای این الواح، به این معناست که آنچه به موسیٰ (ع) داده شد، همان چیزی بوده که پیش از او نیز به پیامبران دیگر داده شده بود.
همچنین ممکن است مقصود از «نسخه» در آیه، نسخه‌ای باشد که از آنچه به موسیٰ (ع) داده شده، رونویسی و منتقل شده باشد.
با توجه به حوزه‌های کاربرد واژه «نسخ» — چه در زبان عربی و چه در آیات و احادیث — به نظر نمی‌رسد بتوان برای این واژه معنای «بیان» (روشن‌سازی) در نظر گرفت.
از سوی دیگر، نسخ در چارچوب مفهوم «تبیین» در قرآن قرار نمی‌گیرد؛
زیرا واژه «تبیین» در قرآن، به معنای آشکار ساختن چیزهایی است که از پیش وجود داشته‌اند، نه به معنای تغییر، جایگزینی یا حذف آن‌ها — که از ویژگی‌های «نسخ» است.
