پرسش:
در مورد «حِجر اسماعیل» که در کنار کعبه قرار دارد و در اصل بخشی از آن است، گفته می‌شود که در عصر جاهلیت قبل از اسلام، قریش مالی که صددرصد حلال باشد پیدا نکرد تا بتوانند کعبه را کامل بسازند. بنابراین بخش باقیمانده را به همان شکلی که اکنون هست، جدا کردند تا مردم هنگام طواف، دور آن طواف کنند و از میان آن عبور نکنند.
این داستان قدیمی است.
و اکنون سؤال این است: چرا پس از اسلام، و به‌ویژه در زمان پیامبر (ص)،بعد از فتح مکه و با گسترش اسلام، این ساختمان کامل نشد؟
آیا مال حلال برای تکمیل ساخت وجود نداشت؟
این سؤال دختر پانزده‌سالهٔ من است و نتوانستم پاسخی منطقی برای او پیدا کنم.
در انتظار توضیح هستم، و از قبل سپاسگزارم.
پاسخ:
این پرسش جنبهٔ دینی و تاریخی را با هم دارد و نقش «ولیّ امر» را نشان می‌دهد؛ زیرا گاهی برای حفظ آرامش و ثبات جامعه، تصمیمی گرفته می‌شود که بر یک مصلحت ظاهری مقدم می‌شود.
اول: اصل داستان
وقتی قریش قبل از اسلام خواستند کعبه را بازسازی کنند، بخشی از آن در اثر سیل ویران شده بود. آنان تصمیم گرفتند کعبه را تعمیر کنند، اما شرط گذاشتند که در ساخت آن هیچ مالی که شبهه‌ناک یا حرام باشد وارد نکنند: نه مال ربا، نه ظلم، نه درآمدهای ناپاک مانند مال بَغی.
چون مال حلال کافی نبود، دیوار کعبه را کوتاه‌تر از اندازهٔ اصلی ساختند و بخشی از ساختمان اولیهٔ ابراهیم علیه‌السلام را بیرون گذاشتند؛ همان بخشی که امروز به نام حِجر اسماعیل شناخته می‌شود. سپس دیوار نیم‌دایره‌ای را ساختند تا به مردم نشان دهند که این قسمت جزئی از کعبهٔ اصلی است.
دوم: چرا پیامبر (ص) پس از فتح مکه آن را کامل نکرد؟
در حدیث صحیح بخاری و مسلم از عائشه رضی‌الله عنها آمده است:
پیامبر (ص) فرمودند:
«اگر قوم تو تازه از جاهلیت جدا نشده بودند، من کعبه را ویران می‌کردم و آن را بر اساس‌های ابراهیم می‌ساختم؛ برای آن دو در قرار می‌دادم: دری برای ورود و دری برای خروج، و آن را هم‌سطح زمین قرار می‌دادم و حجر را داخل آن می‌آوردم.»
طبق این حدیث، پیامبر می‌دانستند که شکل فعلی کعبه مطابق با بنای اصیل ابراهیم نیست، و می‌خواستند آن را اصلاح کنند؛ اما ترسیدند که مردمِ تازه‌مسلمان این کار را نوعی تغییر در حرمتی که برای کعبه قائل بودند ببینند و دچار فتنه و آشفتگی شوند.
بنابراین پیامبر (ص) مصلحت عمومی و وحدت مردم را بر اجرای شکل کامل‌تر ساختمان مقدم داشتند.
این نشانهٔ حکمت و دلسوزی ایشان بود.
اگر بازسازی کعبه واجب شرعی بود، پیامبر آن را انجام می‌دادند اگر مردم نمی‌پسندیدند.
پس روشن است که این کار واجب نبوده، بلکه «کمال»ی در شکل ظاهری بوده است.
سوم: آیا کعبه پس از آن بر پایه‌های ابراهیم ساخته شد؟
بله. در زمان عبدالله بن زبیر رضی‌الله عنه، پس از ویرانی کعبه در جریان محاصرهٔ مکه، او کعبه را طبق آرزوی پیامبر (ص) دوباره ساخت و حجر اسماعیل را وارد بنا کرد.
اما پس از کشته شدن او، حَجّاج بن یوسف به دستور عبدالملک بن مروان آن بنا را ویران کرد و دوباره کعبه را به شکل فعلی برگرداند.
(به روایت صحیح مسلم 1333)
ابن حجر نقل می‌کند که عبدالملک بعداً پشیمان شد و گفت:
«کاش همان چیزی را که ابن زبیر ساخته بود، رها می‌کردم.»
(فتح الباری، ج ۳، ص ۵۴۸–۵۵۰)
خلاصه:
- حجر اسماعیل بخشی از کعبهٔ اصلیِ ساخته‌شده توسط ابراهیم است.
- پیامبر آن را کامل نکردند تا از فتنه و آشفتگی میان مردم تازه‌مسلمان جلوگیری کنند.
- این کار نشانهٔ حکمت سیاسی و دینی ایشان بود.
- عبدالله بن زبیر آن را طبق نظر پیامبر بازسازی کرد.
- حجاج دوباره آن را به شکل فعلی برگرداند.
