پرسش:
سلام علیکم، درود بر شما اساتید بنیاد سلیمانیه. من به شما و تدبرتان در کتاب خداوند متعال اعتمادی زیاد دارم و در مورد خدماتتان سپاسگزارم. سوالی دارم و خواهشمندم که جوابشان را بفرمایید.
در مورد حادثه اصحاب فیل، برخی می‌گویند که منظور از آیات، قوم لوط است؛ زیرا با مقایسه آیاتی که درباره عذاب آنها آمده، شباهت زیادی وجود دارد و اینکه کلمه «فیل» به معنای حیوان شناخته شده نیست، بلکه «فیل» به معنای پوشاندن حق است… نظر شما چیست؟ به‌خصوص اینکه چگونه ممکن است فیل‌ها این فاصله طولانی را در بیابان طی کنند؟!
پاسخ:
و علیکم‌السلام و رحمة‌الله… از خداوند متعال می‌خواهیم که ما را شایسته‌ی حسن‌ظن شما قرار دهد.
ایده‌ی اصلی در این پرسش، تلاش برای خوانش متفاوت و غیرسنتی از سوره‌ی فیل است. اما بیایید موضوع را به‌صورت جزئی‌تر بررسی کنیم تا ببینیم آیا این دیدگاه درست است یا نه.
معنای متبادر از ظاهر قرآن و تاریخ این واقعه…
﴿أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ. أَلَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ. وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْرًا أَبَابِيلَ. تَرْمِيهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّيلٍ. فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ﴾ [الفيل: 1-5]
ترجمه: “آیا ندانسته ای که پروردگارت با فیل سواران چه کرد؟ آيا نيرنگشان را بىاثر نساخت؟ و بر سر آنها پرندگاني را گروه گروه فرستاد. كه با سنگهاي كوچكي آنها را هدف قرار ميدادند. در نتيجه آنها را همچون كاه خورده شده قرار داد”
اکثریت مفسران، از زمان صحابه و تابعین تاکنون، بر این باور بوده‌اند که «اصحاب فیل» همان لشکر ابرهه حبشی هستند که از یمن برای ویران کردن کعبه آمده بودند، و همراه او یک فیل عظیم‌الجثه یا چند فیل بوده است. این واقعه در همان سالی رخ داد که پیامبر اکرم (ص) به دنیا آمدند.
و این داستان در منابع تاریخی و سیره‌ها مشهور است، مانند سیره ابن اسحاق و تفسیر طبری، و اعراب پیش از اسلام نیز آن را به‌عنوان حادثه‌ای شناخته شده نقل کرده‌اند. حتی سالی را که این واقعه در آن رخ داد، «عام‌الفیل» نامیدند، و آن سال به‌عنوان نقطه‌ی عطفی تاریخی در حافظه‌ی آنان باقی ماند.
مسافت طولانی که فیل‌ها طی کردند غیرممکن نیست؛ چرا که سپاه ابرهه به‌صورت مرحله‌ای حرکت می‌کرد و حمایت‌های زیادی داشت. فیل‌ها در آن زمان در جنگ‌ها در یمن و حبشه به‌کار می‌رفتند و اگر به‌خوبی تجهیز می‌شدند، توانایی پیمودن مسافت‌های طولانی را داشتند.
آیات دیگری که به حادثه اصحاب فیل اشاره کرده‌اند:
﴿أَفَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَسَاكِنِهِمْ، إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِأُولِي النُّهَى ﴾ [طه: 128]
ترجمه: “آيا براي هدايت آنها كافي نيست كه بسياري از پيشينيان را (كه طغيان و فساد كردند) هلاك كرديم و اينها در مساكن (ويران شده) آنان رفت و آمد دارند در اينها دلائل روشني است براي صاحبان عقل”
﴿أَوَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَسَاكِنِهِمْ، إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ أَفَلَا يَسْمَعُونَ ﴾ [السجدة: 26]
ترجمه: “آيا براى آنان روشن نگرديده كه چه بسيار نسلها را پيش از آنها نابود گردانيديم [كه اينان] در سراهايشان راه مى روند قطعا در اين [امر] عبرتهاست مگر نمى شنوند”
این آیات به مردم مکه یادآوری می‌کند که چه بلایی بر کسانی که پیش از آنها بودند و ستمگر بودند، نازل شد؛ و بدون شک اصحاب فیل نیز جزو آن کسانی هستند که به آنها اشاره شده است.
معنای کلمه “فیل”
فیل در زبان عربی همان حیوان شناخته شده است و در فرهنگ‌های معتبر هیچ اشاره‌ای به این نشده که «فیل» به‌طور مجازی به معنای «پوشاندن حق» به کار رفته باشد.
تعبیرات نمادین (مانند اینکه گفته شود «فیل» به معنای «پوشاندن حق» است) خوانش‌های جدیدی هستند که خارج از زمینه زبان عربی قرار دارند که قرآن به آن نازل شده است. تعبیرات دور از ظاهر متن نیاز به دلیل قوی از خود قرآن یا زبان عربی دارند تا پذیرفته شوند.
درست است که شباهت‌هایی در توصیف عذاب قوم لوط و اصحاب فیل وجود دارد، مانند ذکر «سنگ‌های سَجیل»، اما این به معنای یکسان بودن داستان نیست؛ زیرا قوم لوط به دلیل فحشا مورد عذاب قرار گرفتند و شهرهایشان واژگون شد و زمان آنها بسیار دور از زمان تولد پیامبر (ص) بود. اما اصحاب فیل به خاطر لشکری متجاوز مورد عقوبت قرار گرفتند، در زمانی نزدیک به پیامبر (ص) و بدون آنکه تأثیری بر مکان داشته باشد، و این واقعه در برابر چشم عرب‌ها رخ داد تا نشانه و عبرتی معاصر برای آنها باشد.
چرا روایت تاریخی این حادثه قوی‌تر باقی می‌ماند؟
زیرا سوره‌ای که نازل شده، قریش را خطاب قرار می‌دهد درباره موضوعی که آنها به خوبی می‌شناسند: ﴿أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ﴾ [فیل: ۱] یعنی آیا نشنیده‌اید و نمی‌دانید درباره آن؟ این نوع خطاب تنها برای کسانی به کار می‌رود که موضوع را به طور کامل می‌دانند.
حادثه اصحاب فیل نسبتا جدید بود، بنابراین دلیل مستقیم و واضحی بر مردم مکه بود.
حذف این حادثه یا تغییر معنای آن به قوم لوط، تأثیر بلاغی سوره که مرتبط با زمان و مکان است را از بین می‌برد.
آیا فیل می‌تواند این مسافت را در بیابان طی کند؟
فاصله بین صنعا (یمن) و مکه تقریباً ۹۷۰ کیلومتر از طریق جاده قدیمی کاروان‌ها است. این مسافت در یک روز یا یک هفته طی نمی‌شد، بلکه به صورت مرحله‌ای و معمولاً در دو تا سه ماه با یک لشکر بزرگ پیموده می‌شد. مسیر نیز همانطور که برخی تصور می‌کنند، کاملاً بی‌آب و علف نبود، بلکه پر از ایستگاه‌ها و واحه‌هایی بود که غذای لازم و آب کافی برای فیل را فراهم می‌کردند.
این مسیر توسط تجار قریش در سفرهای زمستانی استفاده می‌شد و اعراب با کاروان‌هایشان قدیم‌تر به‌طور منظم این راه‌ها را با شتر و کالاها طی می‌کردند، چه برسد به لشکری منظم که از حمایت مداوم برخوردار باشد.
خلاصه:
رابطه بین سوره فیل و عذاب قوم لوط از نظر زمینه تاریخی و زبانی ضعیف است، و شواهد قوی تر نشان می‌دهد که «فیل» همان حیوان شناخته شده است و سوره درباره لشکر ابرهه سخن می‌گوید. همچنین شباهت در واژه‌ها مانند «سنگ‌های سَجیل» امری طبیعی است، زیرا عذاب از سوی خداوند است و ممکن است توصیفات آن در حوادث مختلف مشابه باشد.
