حکم دفاع النفس
سوال: حکم کشتن یک انسان برای دفاع از خودش چیست؟
جواب: طبق فرمایش قرآن “هیچ انسانی را بدون دلیل حقوقی نمی توان کشت.”خداوند چنین می فرماید:
وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالحَقِّ وَمَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلاَ يُسْرِف فِّي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا
“و هيچ كس را كه خداوند كشتنش را حرام داشته، جز به حق مكشيد، و هر كس مظلومانه كشته شود، به راستى كه براى ولى و وارث او حق و حجتى مقرر داشتهايم، ولى او هم نبايد در قصاص قتل زيادهروى كند، چرا كه مقتول و كسانش از سوى شرع يارى شده است.” (سوره اسراء 17/33)
إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَيَقْتُلُونَ الِّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ
به كسانى كه آيات الهى را انكار مىكنند و پيامبران را به ناحق مىكشند و دادگستران را به قتل مىرسانند، از عذابى دردناك خبر ده (سوره آل عمران 3/21)
ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُواْ إِلاَّ بِحَبْلٍ مِّنْ اللّهِ وَحَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ وَبَآؤُوا بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُواْ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَيَقْتُلُونَ الأَنبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوا وَّكَانُواْ يَعْتَدُونَ
آنها هر كجا يافت شوند مهر ذلت بر آنان خورده است، مگر با ارتباط به خدا و تجديد نظر در روش ناپسند خود و يا با ارتباط به مردم و وابستگي به اين و آن و در خشم خدا مسكن گزيدهاند، و مهر بيچارگي بر آنها زده شده، چرا كه آنها به آيات خدا كفر ميورزند و پيامبران را به ناحق ميكشند اينها به خاطر آن است كه گناه ميكنند و (به حقوق دگران) تجاوز مينمودند. (سوره آل عمران 3/112)
لَّقَدْ سَمِعَ اللّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاء سَنَكْتُبُ مَا قَالُواْ وَقَتْلَهُمُ الأَنبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُواْ عَذَابَ الْحَرِيقِ
خداوند، سخن آنها را كه گفتند: «خدا فقير است، و ما بينيازيم»، شنيد! به زودي آنچه را گفتند، خواهيم نوشت؛ و (همچنين) كشتن پيامبران را به ناحق (مي نويسيم؛) و به آنها ميگوييم: بچشيد عذاب سوزان را (در برابر كارهايتان. (سوره آل عمران 3/181)
بِمَا نَقْضِهِم مِّيثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِم بَآيَاتِ اللّهِ وَقَتْلِهِمُ الأَنْبِيَاء بِغَيْرِ حَقًّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً
آنگاه به سبب پيمان شكنىشان و كفرورزيدنشان به آيات الهى و كشتنشان پيامبران را به ناحق و ادعايشان كه دلهاى ما در پوشش است لعنتشان كرديم، بلكه خداوند به سبب كفرشان بر دلهايشان مهر نهاد، كه جز اندكى ايمان نمىآورند. (سوره نساء 4/155)
قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلاَدَكُم مِّنْ إمْلاَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ
بگو بياييد تا آنچه پروردگارتان بر شما حرام كرده است بر شما بخوانم [نخست اين است كه] چيزى را شريك خداوند نياوريد، و در حق پدر و مادر نيكى كنيد و فرزندانتان را از [ترس] فقر نكشيد، ما هم شما و هم ايشان را روزى مىدهيم، و به كارهاى ناشايسته، چه آشكار باشد، چه پنهان نزديك نشويد، و هيچ انسانى را كه خداوند خون او را حرام داشته است نكشيد مگر به حق [به قصاص يا حد]، اين چنين به شما سفارش كرده است، باشد كه انديشه كنيد. (سوره انعام 6/151)
با دقت به تمام آیاتی که در بالا ذکر شد متوجه می شویم که خداوند کشتن یک انسان را به ناحق ممنوع کرده و مجازات قصاص را بسیار شفاف و آشکار در آیات مطرح کرده است. اما در مورد حکم دفاع النفس یعنی کشتن برای کشته نشدن به ناحق هم آیاتی وجود دارد که از این قرار است:
وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُم مِّنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ تُقَاتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِن قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ
و آنها را (بت پرستاني كه از هيچ گونه جنايتي ابا ندارند) هر كجا يافتيد، به قتل برسانيد! و از آنجا كه شما را بيرون ساختند (مكه)، آنها را بيرون كنيد و فتنه (و بت پرستي) از كشتار هم بدتر است! و با آنها، در نزد مسجد الحرام (در منطقه حرم)، جنگ نكنيد! مگر اينكه در آن جا با شما بجنگند. پس اگر (در آن جا) با شما پيكار كردند، آنها را به قتل برسانيد! چنين است جزاي كافران! (سوره بقره 2/191)
الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ
ماه حرام، در برابر ماه حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شكستند، و در آن با شما جنگيدند، شما نيز حق داريد مقابله به مثل كنيد). و تمام حرامها، قابل قصاص است. و (به طور كلي) هر كس به شما تجاوز كرد، همانند آن بر او تعدي كنيد! و از خدا به پرهيزيد (و زياده روي ننماييد)! و بدانيد خدا با پرهيزكاران است! (سوره بقره 2/194)
در آیات بالا به حق مشروع بودن دفاع النفس اشاره می کند. در این آیات به هتک حرمت و قانون شکنی و وارد جنگ شدن درمسجد حرام و ماههای حرام اشاره شده و در صورتی که کسی این حکم را نادیده گرفته و وارد جنگ شود، برای دفاع از خود باید با او وارد جنگ شد. اگر کسی به ناحق و به زور به حقوق دیگری تجاوز کند، فرد حق مقابله به مثل را دارد ولی نباید در آن زیاده روی کند. خداوند چنین می فرماید:
قَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلّهِ فَإِنِ انتَهَواْ فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ
و با آنها پيكار كنيد! تا فتنه (و بت پرستي، و سلب آزادي از مردم،) باقي نماند، و دين، مخصوص خدا گردد. پس اگر (از روش نادرست خود) دست برداشتند، (مزاحم آنها نشويد! زيرا) تعدي جز بر ستمكاران روا نيست. (سوره بقره 2/193)
خداوند در این آیه حد و مرز دفاعی نفس و مقابله به مثل را مشخص کرده است.
پیامبر(ص) چنین می فرماید:
“هر کس برای دفاع از جان خویش بمیرد، شهید است.” (ترمذی، دیه 22)
این حدیث پیامبر راجع به مشروع بودن دفاع النفس می باشد.
با مثالی موضوع دفاع نفس را آشکار تر مطرح می کنیم. برای مثال، اگر کسی که به ناحق در حال شلیک به طرف شماست، و شما برای دفاع از جان خود پیش دستی کرده و زود تر به او شلیک کنید، این کار مقابله به مثل در دفاع النفس می باشد. اما اگر کسی با چاقو به شما حمله کرده و شما به نیت ترساندن و دور کردن او شلیک کنید و او دور شود، و با این حال بار دوم به او شلیک کنید این کار مقابله به مثل نبوده و قتل عمد محسوب می شود.
